‘Kiezers weten niet waar ze aan toe zijn’

Over een duidelijke voorkeurscoalitie spreekt niemand zich deze campagne echt uit. VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz wil liever niet met GroenLinks-PvdA regeren, hun leider Frans Timmermans zegt liever niet met de VVD te willen. Pieter Omtzigt van Nieuw Sociaal Contract (NSC) ziet wel iets in een minderheidskabinet. Maar met welke partijen willen zij na de verkiezingen van 22 november precies wél regeren? De meeste lijsttrekkers houden het liefst hun opties voor de kabinetsformatie open. Zou de kiezer niet gebaat zijn bij meer duidelijkheid over coalitievorming al tijdens de campagne?

Het zou goed zijn als lijsttrekkers vooraf al enige richting geven wat hun ideale coalitie is, zegt Tom van der Meer, hoogleraar Politicologie aan de Universiteit van Amsterdam. „Kiezers willen graag weten wat voor soort kabinet ze kunnen verwachten als ze op een bepaalde partij stemmen. Ze weten nu nauwelijks waar ze aan toe zijn.” Van der Meer maakt de vergelijking met een bestelling in een in een restaurant. „Kiezers krijgen tijdens de campagne geen menukaart te zien, maar mogen alleen uit een lange lijst met ingrediënten kiezen. Ze moeten maar afwachten wat voor gerecht de kok er in keuken van maakt.”


Lees ook
VVD-leider Yesilgöz neemt alsnog afstand van PVV

Lijsttrekkers Geert Wilders (PVV) en Dilan Yesilgöz (VVD) tijdens het NOS Radiodebat van NPO Radio 1, vrijdag in Nieuwspoort in Den Haag.

Ook in deze campagne willen de lijsttrekkers zich alleen over de ingrediënten van een mogelijke coalitie uitspreken – de punten uit het eigen verkiezingsprogramma. VVD-leider Dilan Yesilgöz wil liever niet met GroenLinks-PvdA, zei ze in NRC. Dan wordt „het risico op waterige compromissen groot”, bijvoorbeeld rond migratie. Yesilgöz hield eerder in de campagne nadrukkelijk de deur open voor een nieuwe samenwerking met de PVV, maar nam vrijdag in het Radio-1 debat juist weer afstand van PVV-leider Geert Wilders, die „alleen onlineliners uitschreeuwt”. De vraag is of een rechts kabinet van de combinatie VVD-NSC-BBB-PVV realistisch is, alhoewel het in de peilingen ruim tachtig zetels heeft. Ook Omtzigt ziet een meerderheidskabinet met de PVV nog altijd niet zitten. Omtzigt herhaalde deze week bij NOS op 3 dat hij niet in één kabinet kan met een partij die „onderscheid maakt op basis van geloof”. BBB-leider Caroline van der Plas suggereerde in het Reformatorisch Dagblad een rechtse coalitie van VVD, NSC, BBB en de SGP, maar getalsmatig peilt deze combinatie geen meerderheid.

Dilan Yesilgöz nam vrijdag weer afstand van PVV-leider Geert Wilders

Omtzigt en Timmermans

Timmermans ziet op zijn beurt niet veel in samenwerking met de VVD. Hij zit alleen met het probleem dat GroenLinks-PvdA getalsmatig geen uitzicht heeft op een meerderheid voor een links kabinet, zelfs als hij de grootste wordt. Daarom kijkt Timmermans nadrukkelijk naar NSC van Omtzigt. „Ik zie een hele boel raakvlakken, en geen enkel punt waarvan ik denk: daar kunnen we geen compromis op vinden.”

Omtzigt hield in Arnhem wat meer afstand van Timmermans: hij ziet samenwerking op bestaanszekerheid en goed bestuur voor zich, maar ziet voor NSC op thema’s als stikstof, kernergie en migratie juist meer kansen met de VVD.

Al deze uitspraken zijn gedaan in de veronderstelling dat de grootste partij de premier levert en op zoek gaat naar een meerderheidskabinet. Dat vindt politicoloog Van der Meer democratisch gezien niet zuiver en bestuurlijk onverstandig. Het leidt volgens hem tot tamelijk inwisselbare coalities zonder al te veel beleidsaanpassingen. De laatste dertien jaar had Nederland steeds een middenkabinet met steedse dezelfde (VVD-)premier. Als kiezers vóór de verkiezingen wat meer grip zouden hebben op wat voor soort regering er komt, zijn er echt verschillende coalities mogelijk. Nu vluchten kiezers die werkelijk verandering willen naar de flanken of naar nieuwe partijen zoals dit jaar BBB of NSC. Van der Meer: „Ons systeem werkt weliswaar versnippering in de hand, maar dat hoeft pre-electorale coalities niet in de weg te staan.”

In andere landen met vergelijkbare kiesstelsels zijn dat soort ‘stembusakkoorden’ niet ongebruikelijk. Lichtend voorbeeld voor Van der Meer is Denemarken. Daar vormen politieke partijen die met elkaar willen regeren al tijdens verkiezingscampagnes duidelijke blokken. Er is traditioneel een links blok (rood) en een rechts blok (blauw) van wel vijf en zeven partijen. Bij de laatste verkiezingen eind vorig jaar kondigde de sociaal-democratische leider Mette Frederiksen al van tevoren aan naar een regering te streven met steun van partijen buiten haar rode kamp. Frederiksen vormde uiteindelijk haar (tweede) kabinet met twee liberale partijen.


Lees ook
Laurens Dassen: ‘Met Omtzigt als premier doen we wel véértig stappen achteruit’

Laurens Dassen: <br />‘Met Omtzigt als premier doen we wel véértig stappen achteruit’” class=”dmt-article-suggestion__image” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2023/11/ac280c298kiezers-weten-niet-waar-ze-aan-toe-zijnac280c299-1.jpg”><br />
</a> </p>
<p>In Nederland is blokvorming in theorie ook wel mogelijk, alleen zijn de geijkte blokken ‘links’ en ‘rechts’ zo klein geworden dat het vormen van een meerderheidskabinet niet vanzelfsprekend is. Een alternatief is een minderheidskabinet, tijdens de lange formatie van 2021 nog uitdrukkelijk geadviseerd door informateur Johan Remkes om de impasse tussen de partijen te doorbreken.</p>
<p>NSC-leider Pieter Omtzigt lijkt een minderheidskabinet te verkiezen boven een meerderheidscoalitie. Hij zei deze week bij <em>NOS op 3</em> dat een minderheidskabinet zou helpen bij het afstappen van „die hele rigide coalitiepolitiek” waar hij al jaren tegen ageert. Met een minderheidskabinet wordt het debat in de Kamer „opener”, denkt Omtzigt. Frans Timmermans zei in dezelfde uitzending juist weer dat hij risico’s ziet bij een minderheidskabinet. „Als je voortdurend naar wisselende coalities moet zoeken, kun je niet daadkrachtig optreden.” </p>
<p>Met NSC als potentieel grootste partij lijkt een minderheidskabinet in elk geval een waarschijnlijker optie dan bij eerdere kabinetsformaties. Uiteindelijk hangt alles af van hoe de kiezer op 22 november stemt. Zijn er getalsmatig wel stabiele rechtsere of linksere meerderheidskabinetten mogelijk, of zijn VVD, NSC en GroenLinks-PvdA tot elkaar veroordeeld voor een meerderheid? In dat laatste geval moet de hoofdrolspeler kiezen: gaan ze voor getalsmatige stabiliteit, of een minderheidskabinet dat scherpere keuzes over rechts of links kan maken.</p>
<aside data-article-id=